Bardzo ciekawą konferencję w Katowicach–Bogucicach, podczas Dnia Skupienia dla ADS (15 października 2011) wygłosiła dr Danuta Krzyżyk, pracownik naukowy Uniwersytetu Śląskiego.
Oto obszerne fragmenty jej wystąpienia.
Melodyjność i rytmika
Zamieszczona na początku analizowanego zbioru pieśń „Barbaro błogosławiona” zachwyca przede wszystkim swą śpiewnością i melodyjnością. Cechuje ją bogata rytmika, co podkreślają dokładne rymy pojawiające się na końcach wersetów: błogosławiona – uwielbiona, winy – przyczyny.
Jej językowe ukształtowanie świadczy najpewniej o tym, że ułożył ją (spisał jej słowa) człowiek wykształcony, choć pieśń jest anonimowa. Treść pieśni odwołuje się do tradycji religijnej – wskazuje na lud, który wielbi swą patronkę, ale jednocześnie traktuje ją jako pośredniczkę w relacjach z Bogiem:
Barbaro błogosławiona, męczenniczko uwielbiona, niech, którzy cię pozdrawiają, łaskę Bożą przez cię mają.
Łaski, o którą proszą wierni, doświadczają ludzie pełni wiary, którzy wielbią świętą, odnoszą się do niej z miłością, ufnością.
Drugą strofę pieśni otwiera apostrofa skierowana do św. Barbary. Potwierdza ona przekonanie ludzi o świętości patronki („panno, któraś w niebie”), jej męczeńskiej śmierci (symbol różanej korony ), o mocy jej wstawiennictwa (wezwanie: „bądź nam przed Bogiem obroną”) i jest jednocześnie świadectwem kultu św. Barbary:
Wejrzyj, panno, któraś w niebie, na nas, którzy zdobią ciebie,
różaną co dzień koroną, bądź nam przed Bogiem obroną.
Uwagę zwraca także kolejny fragment utworu, w którym pojawia się wyraz „Bractwo” zapisany wielką literą. Nasuwa się więc przypuszczenie, że tekst stał się być może pieśnią modlitewną zgromadzonych w jakimś klasztorze zakonników bądź członków jednego z bractw św. Barbary:
Którzyć w twem Bractwie służymy, niech na wieki nie giniemy,
uproś pokutę prawdziwą, miłość, ufność, wiarę żywą .
Żarliwa modlitwa
Analizowana pieśń ma charakter żarliwej modlitwy. Wierni zwracają się do Barbary o uzyskanie za jej przyczyną łaski doskonałości wewnętrznej (jej synonimami są przywołane w pieśni trzy cnoty Boskie: wiara, nadzieja/ufność, miłość), która ocali ich przed wiecznym potępieniem. Wyznawcy pragną za pośrednictwem swej patronki uzyskać zbawianie, a wcześniej czyste sumienie w godzinie śmierci. Świadczą o tym słowa:
Tego pokornie żądamy, niech przez cię zbawienie mamy,
niechaj wolni na sumieniu będziem przy ostatnim tchnieniu.
W strofie tej wierni zanoszący pokorne błagania odnoszą się do kultu św. Barbary jako patronki dobrej śmierci, wierzą, iż zapewni im ona spokojne i godne umieranie.
Ważna staje się w tej pieśni estetyka słowa, związana niewątpliwie z doborem i bogactwem środków poetyckich, które wpływają na ekspresję wypowiedzi, podkreślają żarliwość modlitwy. Zwracają uwagę epitety i metafory wskazujące na świętość Barbary: święte stopy, panna święta, droga perła godna niebieskiego berła, różana korona, porównania i metafory wskazujące na męczeństwo panny: Jako róża z ciernia wschodzi, Barbara się święta rodzi, różana korona, a także piękna metafora jej młodego życia: wdzięczna wiosna twoje życie. Zwraca również uwagę słownictwo odnoszące się do dawnej tradycji religijnej, które jest świadectwem kultury materialnej i duchowej przodków:
Jezusa najświętsze ciało, które na krzyżu wisiało,
niech w ustach, sercu panuje, dusze nasze posiłkuje.
Olej Święty nasze winy kary czyściowej przyczyny
niechaj zgładzi i oczyści, w łasce Bożej nas uiści.
Będzie stąd Bóg pochwalony, z cnót twych i z nas ucieszony,
o Barbaro, panno święta, znieść zasadzki, pokrusz pęta.
Patronka górników
Pieśń, która odwołuje się w sposób bardzo czytelny do życia patronki górników, to: „Barbaro panno, męczenniczko święta”. Jest to utwór religijny składający się z dziewięciu strof. Pierwszą z nich otwiera inwokacja o apologetycznym charakterze, która wykorzystuje symbolikę znaną z wcześniej analizowanej pieśni:
Barbaro panno, męczenniczko święta,
śliczna Lilijo, różo z ciernia wzięta.
Ciesz się purpurą nabytą w męczeństwie,
rozkwitaj w sercach oschłych w nabożeństwie.
Kolejne strofy ukazują historię życia męczenniczki: uwięzienie przez ojca w wieży, okrutne tortury, którym ją poddano, ukazanie się umęczonej dziewczynie Jezusa i wsparcie jej Najświętszym Ciałem, ścięcie mieczem przez rodzonego ojca. Szczególną uwagę odbiorców zwraca bardzo sugestywny (autor wykorzystał wyliczenie i hiperbolę), wręcz brutalny opis tortur św. Barbary:
Palą lampami i blachami boki, obcięto piersi, płyną krwi potoki,
Jednak nie mogły ugasić miłości, użycz podobnej, panno cierpliwości.
Błogosławiona śmierć
Motyw próśb zanoszonych do św. Barbary jest częsty i łączy się z kultem św. Barbary jako patronki dobrej śmierci. Święta jest proszona w pieśniach o: wsparcie w pracy; zgodę i miłość w rodzinie, opiekę nad dziećmi; zachowanie czystości, wytrwanie w wierze, dar prawdziwej pokuty; dobrą śmierć, opiekę w godzinie śmierci (w czasie konania), uchronienie od piekła i doprowadzenie duszy umierającego do Boga.
Prośba o odwagę w godzinie śmierci, siłę, o opiekę i przygotowanie na drogę do wieczności, prośba o śmierć po zaopatrzeniu Najświętszym Sakramentem, śmierć z imionami Jezus i Maryja na ustach; o wstawiennictwo u Boga, w tym o odpuszczenie grzechów, zwycięstwo i wieczne zbawienie.
Niech Barbara święta będzie nam Patronką,
w strasznej chwili śmierci naszą opiekunką.
Niech w chwili ostatniej, gdy nas śmierć zaskoczy,
zwrócić raczy na nas swoje święte oczy.
Ciebie konających patronką zowiemy,
tobie naszą duszę w chwili tej dajemy.
Zaprowadź ją przed sąd Boga najwyższego
i tam uproś dla niej miłosierdzie jego.
Uproś nam u Boga grzechów odpuszczenie,
dobrą śmierć, zwycięstwo i wieczne zbawienie.
Byśmy w chwili śmierci wroga pokonali,
i Boga na wieki wieków oglądali.
O Barbaro święta, Patronko konania,
usłysz nasze modły i rzewne wołania.
Byśmy wspólnie w niebie mogli się weselić,
wielkość i moc Pańską nieustannie chwalić.
Zanoszone do świętej prośby są bardzo zróżnicowane, dotyczące zarówno życia doczesnego, jak i wiecznego, kreują ją na idealną pośredniczkę między wiernymi a Bogiem. Ideał potwierdzony świętością osiągniętą na drodze męczeństwa jest niejako „gwarantem” realizacji próśb i błagań dotyczących jednak przede wszystkim wsparcia patronki w godzinie konania i opieki na Sądzie Ostatecznym.
• Chroniąca w zagrożeniach
O opiece św. Barbary nad zagrożonym życiem górników pisze Zofia Kossak w „Roku polskim" (1958): Człowiek, gdy na niego bije pot śmiertelny, wzywa jej [św. Barbary] jak matki, siostry albo córuchny najmilszej i ona zawsze z ratunkiem nadleci. A jak umierać trzeba – pocieszy, utuli, do końca z grzesznikiem zostanie i przebaczenie win dla niego uprosi.
Pieśni powszechne przybliżają ich wykonawcom i odbiorcom elementy kultury górniczej, świat wartości górników, realia ich pracy, sposób postrzegania rzeczywistości. W pieśniach tych znajdujemy także stosunkowo dużo informacji o św. Barbarze i o jej kulcie wśród górniczej społeczności. Są one nierzadko świadectwem górniczej pobożności (np. po wejściu do cechowni górnicy żegnają się - kreślą znak krzyża, przed zjazdem na szychtę gwarkowie modlą się do swojej patronki):
Jakech przyszedł do cechowni, toch się przeżegnoł
i Barbórce na ołtarzu pozdrowienie doł .
Coby mie obroniła, Z nieszczęścia ochroniła
i szczęśliwie wrócić z ziemi mi pozwoliła.
Bo tam w doma na mie czeko ta moja żonka
I na pewno za mnie rzyko co dzień koronka.
Ja też wierza, iż mi Bóg pozwoli dobrze zjechać
I szczęśliwie w mej robocie dobry col wydać .
My śląskiej ziemi górnicy wierni dla chwały Boga pracujem wraz,
my zawsze Twoi żołnierze dzielni, święta Barbórko wspomagaj nas .
Te utwory są również świadectwem wiary w opiekę Barbórki w trakcie szychty (np. święta wskazuje górnikom, gdzie siedzą złe duchy):
Bo ona pod ziemią górnika pilnuje,
Gdzie złe duchy siedzą, ona im wskazuje.
Bo ona pod ziemią górnika patronką,
Gdzie złe duchy siedzą ona kiwa ręką.
Niektóre pieśni wyrażają zachętę do praktyk religijnych – modlitwy do św. Barbary, zapalanie przed jej obrazem lampki:
Ej, górnicy, ej górnicy, barbórkowe dzieci,
przed obrazem męczennicy niech się lampka świeci
Bierz kaganek i słomeczki, chleb, kawę i śliwkę,
przed obrazem Barbóreczki proś o dobrą dniówkę.
